Groot geld voor het groene normaal, maar hoe gaat dat eruit zien?

Het oogt als een omgekeerde piramide, al zullen EU-fans er een groeidiamant in ontwaren. De onderkant is de nieuwe Europese meerjarenbegroting van zo’n 1.000 miljard euro. Als middenlaag ligt er de Green Deal, goed voor ruim 1.000 miljard aan investeringen. En daarbovenop takelt de Europese Commissie deze dagen nog eens een herstelfonds van 1.500 miljard euro. Het gevecht tussen de regeringsleiders om de biljoenen begint nu het coronavirus aan de verliezende hand is. 

Ambtenaren van de Commissie zijn koortsachtig bezig met de miljardenpiramide. Die staat straks op de ruim 4 biljoen (4.000 miljard euro) die de leiders – deels na knallende ruzie – al hebben klaargezet. Hoofddoel van de nieuwe megapot is een kickstart van de economie om de voorspelde recessie te bekorten. Maar niet met de oude vervuilende fossiele motor, waarschuwt Commissievoorzitter Ursula von der Leyen. De frisse lucht die momenteel (letterlijk) door Brussel en andere hoofdsteden waait, mag niet meer verdwijnen. Het ‘nieuwe normaal’ van premier Mark Rutte moet er een met groene gewoontes worden. En digitaal gedragen.

Medio mei presenteert Von der Leyen de ‘moeder aller EU-begrotingen’, oftewel: de versmelting van de meerjarenbegroting, de Green Deal en het fantasieprikkelende herstelfonds. Een intern document van de Commissie toont de nodige ambitie: ‘Business as usual-herstel is een gemiste kans, de beste garantie dat we opkrabbelend uit de ene crisis beseffen dat we de komst van de volgende hebben versneld.’ De coronacrisis velde ons als een overval, de klimaatcrisis mag dat niet doen, stelt de vertrouwelijke nota.

Geen verspilde crisis

Onder het motto ‘never waste a good crisis’ grijpt de Commissie de coronapandemie aan als katalysator naar een duurzame economie. ‘Hoewel deze crisis een verschrikkelijk effect heeft op onze bedrijven, de economie en de samenleving als geheel, biedt het ons ook een kans die ontregelende veranderingen te sturen.’ Nadrukkelijk verwijst het document naar de kredietcrisis (2008-2010), toen nationale regeringen duizenden miljarden euro’s uittrokken om simpelweg banken en bedrijven te stutten ‘waarmee aantoonbaar vernieuwing en economische modernisering werden vertraagd’.

De Commissie stelt daarom voor het nakende herstelplan te vervlechten met de ambitieuze Green Deal-plannen van vorig jaar. Neem de aangekondigde ‘renovatiegolf’ van miljoenen huizen om die energiezuinig en duurzaam te maken: op die manier komt de bouwsector weer op gang en de klimaatneutraliteit een stapje dichterbij. De bouw is immers arbeidsintensief en het energieverbruik in gebouwen (verlichting, verwarming) is goed voor eenderde van de CO2-uitstoot in Europa. Een forse klus, want 75 procent van de woningen en bedrijfsgebouwen is neergezet voor er überhaupt EU-regels waren voor het energieverbruik. Geraamde investering: 250 miljard per jaar, aldus de Commissie.

Dan de uitbreiding van wind- en zonne-energie: dat vergt niet alleen de bouw van windmolens en het installeren van zonnepanelen maar ook een modernisering van de hoogspanningskabels en de opslagcapaciteit (waterstof, accu’s). Geraamde investering: 75 miljard per jaar.

Renaissance spoorwegen

Ook voor schoner vervoer zijn er volop plannen. De Commissie denkt aan inruilacties van vervuilende auto’s voor schonere modellen, elektrische bussen en taxi’s, een ‘renaissance van het railvervoer’, duurzame havens, luchthavens en vliegvelden. Dat vereist ook een uitgebreid netwerk van laadpalen door heel Europa. Geraamde investeringen: 40 miljard per jaar.

Essentieel in de Green Deal was om de economie op ‘circulaire’ leest te schoeien, een bedrijfsleven zonder afval. De staal- en cementindustrie (groot energieverbruikers) moeten anders georganiseerd, de chemische sector ook. Er moet geïnvesteerd in de ontwikkelingen van duurzame en efficiëntere accu’s, in het gebruik van waterstof als brandstof. De landbouw moet duurzamer, de productie van voedsel Europeser. Zorgstelsels dienen versterkt, de dijken ook en het (her)verbruik van water verbeterd. Al met al investeringen van vele tientallen miljarden euro’s per jaar.

Reuzensprong voorwaarts

Betrokken EU-ambtenaren beseffen dat deze getallen de ogen doen knipperen, maar wijzen op twee ‘voordelen’ van de coronapandemie. Grote vernieuwing gaat vaak gepaard met vernietiging (vervroegde afschrijving productiemiddelen), daar zorgt het coronavirus al een beetje voor. Daarnaast hebben met de lockdown het thuiswerken en de thuisscholen een enorme vlucht genomen, een extra aanmoediging om te investeren in 5G. ‘We moeten deze herstart aangrijpen om een reuzensprong voorwaarts te maken naar een meer digitale, circulaire, klimaatneutrale en gemoderniseerde economie’, aldus het interne Commissiedocument.

De Europese regeringsleiders zijn het daar mee eens, althans in woord. Eind maart verklaarden premier Rutte en zijn EU-collega’s dat ‘groen’ en ‘digitaal’ de pijlers van het economisch herstel zullen zijn. Maar tussen woord en daad zitten pijnlijke vraagstukken als: waar komen die miljarden vandaan? En hoe worden ze verdeeld? Die slag wordt beslist op een marathon EU-top in juni. Tekenend was dat bondskanselier Angela Merkel vorige week tijdens de laatste videotop haar landgenoot (en voormalig minister) Von der Leyen indringend voorhield: ‘Vergeet niet met ons te praten voor je de plannen presenteert.’

Von der Leyen koerst aan op een forse uitbreiding van de Europese meerjarenbegroting (2021-2027). Geen 1.000 miljard, zoals de ‘vrekkige vier’ (Nederland, Oostenrijk, Zweden, Denemarken) voor ogen staat, maar een paar honderd miljard meer. Daarnaast wil ze dat de Commissie zelf 300- tot 400 miljard euro op de kapitaalmarkt kan lenen om die vervolgens door te lenen aan lidstaten. Dat riekt naar eurobonds (gezamenlijk schuldpapier) en ligt uitermate gevoelig bij de vier, maar ook in Berlijn.

Om aan de megabedragen te komen, rekent de Commissie op de ‘hefboomwerking’ van haar miljarden: die moeten een veelvoud aan particuliere investeringen (pensioenfondsen en andere grote beleggers) losweken. Samen met de nationale herstelinitiatieven – de ‘diepe zakken’ van minister Wopke Hoekstra (Financiën) en zijn collega’s – leidt dit tot de beloofde ‘biljoenen’.

Wie krijgt wat

Naast de financiering gaat het ook om de verdeling: wie krijgt wat? De laatste EU-top over de meerjarenbegroting in februari mislukte mede omdat iedere regeringsleider pal stond voor de EU-subsidies aan zijn boeren, regio’s en onderzoekers en weigerde af te zien van bestaande kortingen op de EU-betaling. Dat zal in juni niet minder zijn. En dan is er de prangende vraag: gaat het bij de biljoenen om giften (wil het Zuiden) of leningen (voorkeur Noorden)?

Commissieambtenaren putten hoop uit de heilige huisjes die onder druk van de coronapandemie reeds zijn gesneuveld: de Europese begrotingsregels zijn losgelaten, die voor staatssteun ook. Opvallend is ook de stijgende populariteit van de ‘Griekse lening’ in Brussel: een lening met zo’n lange looptijd en zo’n lage rente (zoals Athene die afgelopen jaren van de EU kreeg) dat het bijna om een gift gaat.