Het nieuwe klimaatactivisme: thuis plastic scheiden, mondiaal 1.800 rechtszaken voeren

‘In het verleden wees Shell altijd naar de consument: wij leveren alleen wat zij vragen’, constateert Jaap Tielbeke, auteur van het boek Een beter milieu begint niet bij jezelf. ‘De rechter stelt nu: zo makkelijk komen bedrijven er niet van af, ze dragen zelf verantwoordelijkheid en moeten zorgen dat het Klimaatakkoord wordt nageleefd. Deze actie van Milieudefensie past in een breder patroon: ook fossiele bedrijven in de VS staan onder grote druk, onder meer van activistische aandeelhouders als Follow This.’

Tielbeke ziet de wijze veranderen waarop burgers hun betrokkenheid tonen. ‘Niet zozeer als consument, want ik geloof niet in het belerende vingertje naar elkaar. Maar wel als burger, bijvoorbeeld door het steunen van rechtszaken. Zo had Milieudefensie meer dan 17 duizend mede-eisers in de zaak tegen Shell. En mensen kunnen invloed uitoefenen op de politiek. Neem het Europese emissiehandelssysteem, waarin veel rechten te goedkoop zijn weggegeven aan grote vervuilers, zodat bedrijven er zelfs geld aan verdienden. Wie dat wil veranderen, heeft een keuze in het stemhokje.’

Collectieve verantwoordelijkheid

Ook Joyeeta Gupta, hoogleraar Duurzaamheid aan de Universiteit van Amsterdam, vreest niet dat mensen op individueel niveau lakser worden nu milieuactivisten zich richten op rechtszaken tegen de industrie. ‘Verreweg de meesten begrijpen dat klimaatverandering een collectieve verantwoordelijkheid is, en dat niet alleen de grote bedrijven moeten ingrijpen.’ Ze wijst op een ander risico: dat multinationals als Shell besluiten hun uitstoot te verminderen door vervuilende delen van het bedrijf te verkopen. Dan gaan die onder een andere vlag door. ‘Daar moeten we voor waken.’

Gupta kwam in 1988 vanuit India naar Nederland, en zag het klimaatdebat sterk veranderen. ‘De onverschilligheid in de maatschappij is verdwenen. In 1989 en 2000 organiseerde het Nederlandse kabinet klimaatconferenties, in Noordwijk en Den Haag, om wereldleiders bewust te maken van het probleem. Maar inmiddels is de politiek voorbijgestreefd door burgers.’

Die omslag begon rond 2015, stelt Gupta. ‘Dat jaar kwamen we echt uit de recessie en begon de jeugd zich met acties in het klimaatdebat te mengen.’ Zo organiseerde boegbeeld Greta Thunberg vanaf 2018 de schoolstakingen, de Fridays for ­Future. ‘De ambitie was niet langer lokaal actie te ondernemen, maar wereldwijd. Tegen overheden, tegen bedrijven.’ Dat was het startschot voor een golf aan juridische procedures. ‘Er zijn wereldwijd op dit moment bijna 1.800 rechtszaken die draaien om het klimaat, in 2008 waren dat er tien of elf. De laatste jaren werd duidelijk: als je de aanpassingen in ons eigen, particuliere verbruik bij elkaar optelt, bereik je veel te weinig.’

Urgenda tegen de Staat

Ook Tielbeke ziet een doorbraak in 2015: de gewonnen rechtszaak van Urgenda tegen de Staat, die internationaal tot de verbeelding sprak. ‘Ik vermoed ook dat meespeelt dat we de gevolgen zo langzamerhand aan den lijve ondervinden: stijging van de zeespiegel, droogte, hete zomers – als het ’s nachts 30 graden is op je zolderkamertje, wordt het toch minder abstract.’

En ook de mondiale samenhang is nu duidelijker zichtbaar, stelt Gupta. ‘Wij scheiden ons plastic afval hier netjes, verschepen het naar Azië, en dan komt veel ervan alsnog in de rivieren daar terecht.’ Gevolg: mensen gaan zich over landsgrenzen heen organiseren in mondiale verbanden. ‘De tijd van zelf plastic scheiden is niet voorbij, maar daar komen dit soort collectieve rechtszaken bij.’ Tielbeke: ‘En ook als die niet worden gewonnen, is het belangrijk dat het debat op gang blijft: wie heeft welke verantwoordelijkheid in deze crisis?’